नेपाली सभ्यताको इतिहास रामायणकालीन कोशल राज्यसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ। कोशल राज्य दुई भागमा विभाजित थियो— पश्चिम कोशलको राजधानी अयोध्या (साकेत) र पूर्व कोशलको राजधानी अयोध्यापुरी।
यही अयोध्यापुरीको केन्द्र आजको चितवन माडी क्षेत्र हो भन्ने मान्यता नेपालको भूगोल, पुरातत्व, संस्कृत शास्त्र र लोकश्रुतिहरूले पुष्टि गर्छन्।
🌾 १. पूर्व कोशलको यथार्थ चित्रण
रामायण र विभिन्न पुराणहरूमा उल्लेख भएको “पूर्व कोशल” प्रदेश उर्वर भूभाग थियो।
त्यहाँ चारवटा प्रमुख नदीहरू बहन्थे — तमसा, राप्ती,सरयू र गण्डकी।
यी चारै नदीहरू आजको नेपालको चितवन र आसपासका क्षेत्रहरूमा अवस्थित छन्।
यो क्षेत्र पहाड र तराईको सङ्गमस्थलमा अवस्थित छ —
उर्वर माटो, हरियो वन र जलस्रोतहरूको मुहान भएकोले, यसलाई प्राचीन वैदिक संस्कृतिमा “देवभूमि” भनिएको छ।
यही भूभागलाई पूर्व कोशल भनिन्थ्यो, जहाँ रामायणकालमा अयोध्यापुरी राजधानी र बसोबास क्षेत्र थियो।
नेपालका पुराना बटुवाहरू, विशेषतः पाल्पा, तनहुँ र नवलपुरका तीर्थ–यात्रीहरू,
त्रिवेणी (काली, गण्डकी र त्रिशूलीको सङ्गम) जाँदा “राम–सीता अयोध्यापुरीमा बस्ने र लव–कुश त्यहीं जन्मिने” भन्ने बैदिक परम्पराको श्रुति–स्मृति सुनाउने गर्थे।
त्यो मौखिक संस्कार अहिले पनि गाउँघरका वयोवृद्धहरूमाझ जीवित छ —
जसले नेपालकै माडीलाई “राम–सीता–लव–कुशको भूमि” भनेर बोध गर्छ।
🏛 २. अयोध्यापुरीमा राम–सीताको वास
जनकपुरमा विवाहपछि राम र सीता पूर्व कोशलको राजधानी अयोध्यापुरीमा बसेका थिए।
त्यस बेला कोशल राज्यका दुई प्रशासनिक केन्द्र थिए —
अयोध्या (पश्चिम) जहाँ दशरथ राजसिंहासनमा थिए,
र अयोध्यापुरी (पूर्व) जहाँ रामले शासनमा सहयोग र जनसेवा गर्थे।
अयोध्यापुरी नै त्यो स्थान हो जहाँ विश्वामित्रको आश्रम, सिद्धाश्रम, र
लव–कुश जन्मस्थल रहेको प्रमाणीत छ।
गण्डकी र राप्तीको बीचको क्षेत्र अहिले पनि लोकश्रुति, भजन, कथा र स्थानीय नाममा
रामायणका घटनाहरू बोकेर बसेको छ।
🌅 ३. लङ्का विजय र दशमीको आरम्भ
रामले रावणमाथि विजय हासिल गरेको दिन चैत्र शुक्ल दशमी थियो।
तर लङ्काबाट अयोध्यापुरी फर्कँदा केही महिना लाग्यो।
राज्यारोहण गर्दा शारद ऋतु सुरु भइसकेको थियो।
त्यसैले शारदिय दशमीमा विजय उत्सव मनाइयो,
त्यो नै आजको विजया दशमी (दशैँ) को प्रारम्भ हो।
त्यो बेला रामराज्यका जनताले रातो टीका र अन्नको जमरा लगाएर
विजयको प्रतीक मनाए।
भूमिपूजन, पशुपूजन र अन्नपूजन गरेर देवी शक्तिलाई धन्यवाद दिए।
त्यही परम्परा कालान्तरमा नेपालको प्रत्येक भूभागमा फैलियो।
🌾 ४. अयोध्यापुरी र दशैँको सांस्कृतिक प्रभाव
अयोध्यापुरी सभ्यताका मूल्यहरू — भूमिप्रतिको कृतज्ञता, अन्नप्रतिको श्रद्धा, र श्रमप्रतिको सम्मान —
नेपालका कृषक जीवनमा गहिरो रूपमा बसालिएको छ यी मान्यताहरू,
जमरा स्यूरने, टीका लगाउने, बलि चढाउने र प्रसाद बाँड्ने सबै संस्कार
त्यही प्राचीन कृषि–सभ्यताको निरन्तरता हुन्।
पूर्व कोशलका वैदिक कर्महरूमा देवी पूजन र भूमिपूजनको परम्परा थियो।
दशमीका दिन भूमिदेवी र शक्तिदेवीको आराधना गरेर
“अन्नबाली सप्रिरहोस, जनजीवन समृद्ध रहोस्” भन्ने कामना गर्ने संस्कार
अयोध्यापुरी कालदेखि चलिआएको हो।
🪔 ५. अयोध्यापुरी : दशैँको ऐतिहासिक जग
अयोध्यापुरीले दशैँलाई केवल धार्मिक उत्सव होइन,
एक ऐतिहासिक र सांस्कृतिक स्मृति बनायो।
नेपालका राजवंशहरूले त्यस परम्परालाई निरन्तरता दिए—
लिच्छवीदेखि शाहकालसम्म दशैँ राजकीय पर्वका रूपमा स्थापित रह्यो।
देवी दुर्गा, तलेजु भवानी पूजाका माध्यमबाट
रामायणकालीन विजयादशमी परम्परा नेपाल राज्यको संस्थागत संस्कृति बन्यो।
त्यसैले दशैँ नेपालका लागि धर्मभन्दा बढी इतिहास र आत्मपहिचानको पर्व हो।
आज पनि नेपालका किसानहरू असोज महिनामा भूमिपूजन गर्छन्,
धानको जमरा स्यूरन्छन र अन्नको टीका लगाउँछन्।
यो परम्परा अयोध्यापुरीको आशीर्वाद हो, जसले दशैँलाई नेपाली आत्माको पर्व बनाएको छ।
🔔 निष्कर्ष
दशैँको ऐतिहासिक जग अयोध्यापुरीमै गाडिएको छ —
जहाँबाट रामराज्यको आदर्श, भूमिपूजनको संस्कार र विजयको प्रतीक तीनै तत्व उठेका छन्।
नेपालका पुराना बैदिक परम्पराले, लोकश्रुतिहरूले र जनविश्वासले
अयोध्यापुरीलाई दशैँको हृदयभूमि बनाइदिएको छ।
दशैँको मर्म बुझ्न अयोध्यापुरी बुझ्नुपर्छ,
किनकि त्यहीँबाट नेपालको संस्कृति, श्रद्धा र एकताको बीज उम्रिएको हो।
