लुम्बिनी प्रदेशको मुटु कपिलवस्तु जिल्लामा रहेको यी दुई भूभाग: खजहनी (तौलिहवा) र स्यूराज (बहादुरगंज) -कहिल्यै नेपाल राज्यको प्राथमिकता बनेनन्। सभ्यता र प्रशासनको आदिम केन्द्र रहेर पनि, आज यिनीहरू “सीमान्तीकृत आधुनिकता”का प्रतीक बनेका छन्।
१. सभ्यताको प्रारम्भ र मानव विकासको केन्द्र:-
लुम्बिनी प्रदेशकाे दक्षिणी फाँट – जहाँ आजको तौलिहवा र बहादुरगंज छन् । त्यो भूमि हो, जसले बुद्धपूर्वकालीन शाक्य गणराज्यलाई जन्म दियो। यहीं खजहनीका खेतहरूमा प्राचीन वसाहती सभ्यताका अवशेषहरू भेटिन्छन्; गोटिहवा, निगलिहवा र अरोराकाेटका शिलालेखहरूले यसको पुष्टि गर्छन्।
यी भूभागमा जलस्रोत, कृषि र व्यापारिक बाटाहरूको कारण मानव विकास र नगरीय सभ्यता दुवैको जन्म भयो। तर आज, यही भूमि राज्यको विकास नीतिबाट परित्यक्त छ।
२. प्रशासनिक र सामरिक गौरव:-
राणाकालमा खजहनी र स्यूराज बडाहाकिमहरू पृथ्वीनारायण शाहपछिको प्रशासनिक संरचनाका आधार थिए। खजहनीले कर र भूमिब्यवस्थाको प्रशासन सम्हाल्थ्यो, स्यूराजले सीमाको निगरानी, सूचनासङ्कलन र व्यापारिक सुरक्षा हेर्थ्यो।
बहादुरगंज (पुरानो स्यूराज) भारतसँगको मुख्य सीमाघाट थियो, जहाँबाट नेपाल–अवध व्यापारको प्रमुख मार्ग गुज्रिन्थ्यो। यी क्षेत्रहरू कुनै समय राज्यको नाडी थिए। तर आज, तिनै नाडी सुकेको नदीझैँ मौन छन्।
३. सांस्कृतिक बहुलता र सहअस्तित्वको बगैँचा:-
ऐतिहासिक रुपमा यहाँका अग्रहरी, कान्दु, कलवार, कायस्थ, कसौधन, कुर्मी, तिवारी, थारु, तेली, पाण्डेय, पासवान, वर्मा, विश्वकर्मा, यादव लगायत अन्य समुदायहरूले सदियौँदेखि साझा संस्कृति गढेका छन् ।
यस समाजमा भाषिक, धार्मिक, सांस्कृतिक विविधता मात्र होइन, समझदारी र सहअस्तित्वको मौलिक प्रयोग पाइन्छ। तर, राज्यका नीतिले यी समुदायहरूलाई कहिल्यै सशक्त नागरिक ठान्न सकेन । सधैं ‘सीमावर्ती’को लेबलमा बाँधियो।
४. राजा महेन्द्रको आन्तरिक औपनिवेशिकता:-
राजा महेन्द्रले “एक देश, एक भाषा, एक वेश”को नारा दिए। तर यस नीतिले काठमाडौंलाई केन्द्र बनाउँदै तराई र सीमाक्षेत्रलाई आन्तरिक उपनिवेश बनायो।
खजहनी र स्यूराजका बडाहाकिम अड्डा र प्रशासनिक कार्यालयहरू “कसैले नदेख्ने नक्सा”मा सारिए, भूमि सुधारका नाममा स्थानीय कृषकहरू भूमिहीन भए, सांस्कृतिक पहिचानलाई “विकासको अवरोध” भन्दै दबाइयो। यसरी, भौगोलिक परिधीलाई मनोवैज्ञानिक परिधीमा रूपान्तरण गरियो।
५. बहुदलपछि पनि निरन्तर उपेक्षा:-
सन् १९९० पछि शासन बद्लियो, तर दृष्टिकोण बद्लिएन। दलहरूले मत मागे, तर विकास र रोजगारीको स्थायित्व दिएनन्। आज पनि –
• तौलिहवा (खजहनी) मा सडक र पुरातात्त्विक संरक्षणको संकट छ,
• बहादुरगंज (स्यूराज) मा सीमाको सुरक्षा, शिक्षा र उद्योग नीतिको अभाव छ।
विदेश जाने युवाहरूको गाउँमा बुढाबुढी र स्मृतिहरू मात्र बाँकी छन्। राजनीतिक नारा छ “लुम्बिनी विकास” तर वास्तविक विकास लुम्बिनीको छेउमै सुक्दै गएको खजहनी–स्यूराजमा कहिल्यै पुगेको छैन।
६. पुनर्विचारको युग: केन्द्र होइन, किनाराको दृष्टि:-
नेपालले अब “राजधानी–केन्द्रित” होइन, “सभ्यता–केन्द्रित” दृष्टिकोण लिनु जरुरी छ। खजहनी र स्यूराज पुनः सभ्यताको केन्द्र हुन सक्छन् । यदि राज्यले यी क्षेत्रहरूलाई इतिहासको बोझ होइन, भविष्यको स्रोतका रूपमा हेर्ने हो भने।
पुरातत्व, सीमा–व्यापार, स्थानीय कृषि, बहुसांस्कृतिक पर्यटन र नागरिक सशक्तीकरण यी नै खजहनी र स्यूराज पुनरुत्थानका पाँच स्तम्भ हुन्।
निष्कर्ष:-
खजहनी र स्यूराज नेपालकाे सभ्यताको आरम्भ–बिन्दु हुन्, तर राज्यले तिनलाई सीमान्तको अन्तिम बिन्दु बनायो। यदि नीति, योजना र चेतनाले केन्द्रबाट किनारातर्फ फर्किने साहस देखायो भने यी क्षेत्रहरू पुनः जाग्नेछन्।